Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc sắc mà còn khẳng định sự tồn tại của một nét sinh hoạt độc đáo ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một.
Trước đây, chợ nổi không chỉ đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần không thể thiếu của cộng đồng cư dân sông nước. Nhưng hiện tại, hầu hết các chợ nổi chỉ còn tồn tại như những điểm tham quan du lịch, với số lượng ghe thuyền ngày càng giảm.
Chợ nổi Cái Răng, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, hiện chỉ còn chưa đầy 250 ghe buôn, giảm đáng kể so với hơn 500 ghe trước đây. Tương tự, các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng đang đối mặt với tình trạng thưa vắng bóng thương hồ. Nhiều chiếc ghe chỉ còn bán nước hoặc phục vụ khách du lịch, khiến cho không gian văn hóa đặc trưng này dần mất đi sức sống.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống, đẩy nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và thiếu khách mua thực sự cũng là những khó khăn mà các thương hồ đang đối mặt.
Các chuyên gia nhận định rằng, để bảo tồn chợ nổi, không chỉ cần đầu tư hình thức cho du lịch mà còn phải tìm cách khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, hỗ trợ chi phí neo đậu và nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Một hướng đi khả thi được thể hiện qua bài học từ Thái Lan, nơi họ đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động dù không có chợ nổi tự nhiên. Để cải thiện thực trạng, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030. Mô hình này bao gồm khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Lòng giữ gìn bản sắc văn hóa của chợ nổi không chỉ là giữ lại những giá trị truyền thống mà còn là đảm bảo sinh kế bền vững cho những người đã gắn bó với nghề này hàng chục năm. Giữ được thương hồ, tức là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.