Hai Di sản văn hóa phi vật thể của Lào Cai vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thẩm định và đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Một trong số đó là loại hình thuộc nhóm ẩm thực đầu tiên của tỉnh: ‘Tri thức dân gian chế biến cá nướng, vịt bầu lam và rượu men lá của người Tày xã Nghĩa Đô’. Xã Nghĩa Đô là nơi cư trú của cộng đồng người Tày tại Lào Cai, với nền văn hóa truyền thống đậm nét từ ẩm thực đến các nghề thủ công.

Trước đó, vào tháng 4/2025, nghề đan lát truyền thống của người Tày Nghĩa Đô cũng đã được ghi danh trong danh mục quốc gia, khẳng định thêm giá trị văn hóa độc đáo của vùng đất này. Theo ông Dương Tuấn Nghĩa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai, ẩm thực ở Nghĩa Đô được đánh giá cao bởi sự độc đáo đến từ nguyên liệu, quy trình, cách thức làm ra món ăn, nguyên tắc khi thưởng thức trên mâm.

Ẩm thực nơi đây là tập hợp của nhiều yếu tố từ thổ nhưỡng, nguồn nước, khí hậu để tạo nên hương vị riêng của địa phương. Từ tập quán canh tác nương rẫy và cuộc sống gắn liền với rừng núi cao, đồng bào Tày đã sáng tạo nên một cách nấu ăn rất riêng: sử dụng ống tre, ống nứa thay cho nồi, xoong. Những món ăn đặc trưng như cơm lam, cá suối lam, rau rừng lam… Điểm chung của các món lam là hương vị đậm đà, giữ được độ ẩm và thơm nức mùi tre nứa.

Tại Nghĩa Đô, nhiều món ăn được chế biến từ nguyên liệu sẵn có tại địa phương, trong đó nổi bật là món ‘vịt bầu lam’. Món ăn này vẫn tuân thủ triết lý âm dương – ngũ hành trong ẩm thực truyền thống: thịt vịt được lọc và chặt (Kim), nấu trong ống tre (Mộc), dùng nước suối hoặc nước có sẵn trong ống tre (Thủy), nấu bằng lửa nhỏ (Hỏa), trên nền đất giữa núi rừng (Thổ).

Không chỉ hấp dẫn bởi nét ẩm thực truyền thống, các nghề thủ công của người Tày ở Nghĩa Đô cũng phản ánh sự tỉ mỉ, khéo léo và óc thẩm mỹ tinh tế. Từ khâu lựa chọn nguyên liệu, vót nan, định hình khung cho đến kỹ thuật nhuộm màu, hong dẻo – tất cả đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và kỹ năng cao.

Những di sản văn hóa phi vật thể của Lào Cai đang được chính người dân địa phương gìn giữ, trao truyền qua nhiều thế hệ. Đây cũng chính là nguồn tài nguyên du lịch độc đáo, góp phần tạo nên sức hấp dẫn riêng cho vùng đất này. Xã Nghĩa Đô đang được biết đến như một điểm sáng trên bản đồ du lịch Lào Cai, là hình mẫu tiêu biểu cho phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.

Năm 2023, Nghĩa Đô đón khoảng 21.000 lượt khách, thu về 12,6 tỷ đồng từ hoạt động du lịch; sang năm 2024, lượng khách tăng lên 25.000 lượt, doanh thu từ du lịch cộng đồng ước đạt 15 tỷ đồng. Ông Đỗ Văn Lưu, Chủ tịch UBND xã Nghĩa Đô cho biết địa phương lấy văn hóa dân tộc Tày là cốt lõi để phát triển dịch vụ du lịch.

Thời gian tới, xã tiếp tục vừa bảo tồn vừa phát triển văn hóa và các dịch vụ du lịch bền vững để củng cố thương hiệu của du lịch cộng đồng Nghĩa Đô; đồng thời tạo sinh kế, tăng thu nhập cho người dân. Với đà tăng trưởng này, Lào Cai đặt mục tiêu trong năm 2025 sẽ đón khoảng 12,3 triệu lượt khách, mang lại doanh thu ước đạt 46.705 tỷ đồng.

Tầm nhìn đến năm 2030, địa phương kỳ vọng sẽ thu hút khoảng 16,5 triệu lượt khách, doanh thu đạt gần 74.800 tỷ đồng – từng bước đưa du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, đóng góp quan trọng vào tăng trưởng GRDP của tỉnh. Để khai thác hiệu quả sức mạnh văn hóa trong phát triển du lịch, biến di sản thành tài sản, cần sự vào cuộc bền bỉ, sáng tạo và chung tay đồng thuận của chính quyền và người dân.

Mỗi di sản đều mang trong mình những câu chuyện hấp dẫn thể hiện nét đẹp văn hóa các tộc người. Do đó, bên cạnh việc gìn giữ di sản cần tăng cường công tác quảng bá, để mỗi người cùng hiểu – cùng yêu – cùng bảo tồn những di sản đa dạng trong đời sống hiện nay.

Tây Bắc là vùng sản xuất nhiều loại cây ăn quả ôn đới và á nhiệt đới với số lượng lớn, bao gồm xoài, nhãn, mận, chanh leo, cam, chuối, bưởi. Tuy nhiên, giá trị xuất khẩu nông sản của vùng trong năm 2024 chỉ đạt khoảng 245 triệu USD. Sơn La là tỉnh có giá trị xuất khẩu nông sản cao nhất trong vùng, với 190 triệu USD, tiếp theo là Điện Biên với 22,4 triệu USD, Lai Châu với 6,5 triệu USD và Lào Cai với 25 triệu USD.

Lý do chính cho giá trị xuất khẩu nông sản còn hạn chế là do tỷ lệ chế biến sâu còn thấp, bao bì nhãn mác chưa đáp ứng yêu cầu thị trường và thiếu các liên kết hợp đồng bền vững giữa người sản xuất và doanh nghiệp. Để nâng cao giá trị cho sản phẩm, Sơn La đặt mục tiêu trở thành trung tâm chế biến nông sản của vùng Trung du và miền núi phía Bắc.

Hiện tại, Sơn La có hơn 100.000 ha đất sản xuất nông nghiệp, trong đó khoảng 85.000 ha là cây ăn quả. Tỉnh đã triển khai Nghị quyết 05-NQ/TW từ năm 2015 về phát triển nông nghiệp hàng hóa, hình thành các vùng chuyên canh xoài, nhãn, chanh leo, mận hậu…, tạo ra vùng nguyên liệu lớn và ổn định.

Tỉnh Sơn La đã có gần 560 cơ sở chế biến, hàng nghìn điểm sấy long nhãn, hệ thống kho lạnh. Một số doanh nghiệp lớn như Công ty Cổ phần Thực phẩm xuất khẩu Đồng Giao (Doveco), Tập đoàn TH, Tập đoàn Phúc Sinh… đã đầu tư vào chế biến nông sản tại Sơn La.

Doveco đã đầu tư nhà máy chế biến tại Sơn La từ năm 2023, không chỉ đóng vai trò người thu mua các loại trái cây cho nông dân mà còn là đơn vị tư vấn kỹ thuật, cung cấp giống, bao tiêu sản phẩm và cùng chính quyền địa phương xây dựng chiến lược dài hạn. Tập đoàn TH cũng đã quyết định đầu tư vào hai nhà máy chế biến tại Sơn La và Điện Biên. Tại Sơn La, TH xây dựng nhà máy chế biến hoa quả và dược liệu, trong khi tại Điện Biên tập trung vào việc trồng cây mắc ca.

Công ty Cổ phần Phúc Sinh (Phúc Sinh Group) đã đầu tư xây dựng Nhà máy Phúc Sinh Sơn La tại xã Chiềng Mung, huyện Mai Sơn, chuyên chế biến cà phê Arabica đạt tiêu chuẩn chỉ dẫn địa lý Sơn La.

Các tỉnh Tây Bắc cần tập trung xây dựng chuỗi giá trị và tăng cường liên kết sản xuất. Với lợi thế của từng tỉnh, lãnh đạo địa phương cần khuyến khích doanh nghiệp và nông dân hợp tác theo chuỗi sản xuất khép kín, đảm bảo tiêu chuẩn từ đầu vào đến đầu ra.